ΠΗΓΗ: Ενημερωτικό φυλλάδιο ECHO Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο – Ιούλιος 2014
*Για όλα τα τελευταία ενημερωτικά φυλλάδια ECHO: bit.ly/echo-fs

Οι επαγγελματίες εργαζόμενοι στον ανθρωπιστικό τομέα διατρέχουν κίνδυνο εάν στο μυαλό των αντιμαχομένων μερών συσχετίζονται με το στρατό, ή τις πολιτικές, θρησκευτικές και ιδεολογικές αρχές. Είναι συνεπώς σημαντικό να σέβονται όλοι οι εμπλεκόμενοι τους διακριτούς και ξεχωριστούς ρόλους των ανθρωπιστικών οργανώσεων και των εργαζομένων σε αυτές, να συμμορφώνονται με τους διεθνείς κανόνες, να τηρούν τις αρχές του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου και να υπερασπίζονται την ανθρωπιστική δράση.  

Η ΕΕ συμβάλλει στον παγκόσμιο σεβασμό και τη συμμόρφωση προς το ΔΑΔ μέσω υπεράσπισης και πολιτικών μέτρων όπως είναι οι διάλογοι, οι δηλώσεις και πρωτοβουλίες, καθώς και η ανθρωπιστική χρηματοδότηση για τη διασφάλιση ανθρωπιστικής πρόσβασης, ευρύτερης διάχυσης και κατάρτισης σχετικά με το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο.  Ενώ το ΔΑΔ είναι κωδικοποιημένο και δεσμευτικό σε μεγάλο βαθμό για όλα τα κράτη μέσω διεθνών συνθηκών και πολλές από τις διατάξεις του έχουν πλέον γίνει αποδεκτές ως εθιμικό δίκαιο, παραβιάζεται όλο και περισσότερο από τα αντιμαχόμενα μέρη. 

Το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο (ΔΑΔ) εξηγεί αναλυτικά τις ευθύνες κρατών και μη-κρατικών φορέων σε καταστάσεις ένοπλων συγκρούσεων. Αυτός ο νόμος καθορίζει τα βασικά θέματα όπως είναι το δικαίωμα λήψης ανθρωπιστικής βοήθειας, προστασία των αμάχων, συμπεριλαμβανομένων των εργαζομένων στον ιατρικό και ανθρωπιστικό τομέα και τα δικαιώματα για προστασία των προσφύγων, γυναικών και παιδιών.

Το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο (ΔΑΔ) είναι μια δέσμη κανόνων που έχουν σκοπό να περιορίσουν τον αντίκτυπο των ένοπλων συρράξεων σε αμάχους. Προστατεύει άτομα τα οποία δεν συμμετέχουν ή δεν συμμετέχουν πλέον σε εχθροπραξίες και περιορίζει τα μέσα και τις μεθόδους των πολέμων. 
Το ΔΑΔ έχει εφαρμογή στην ανθρωπιστική βοήθεια και την προστασία των αμάχων και βασίζεται στην Τέταρτη Συνθήκη της Γενεύης του 1949 που σχετίζεται με την Προστασία των Αμάχων σε Καιρό Πολέμου και τα Πρόσθετα Πρωτόκολλα του 1977. 

Η Τέταρτη Συνθήκη καθορίζει τις ανθρωπιστικές υποχρεώσεις των κρατών κατά τις ένοπλες συρράξεις σχετικά με την εκκένωση ή την πρόσβαση πολιορκημένων ή περιστοιχισμένων περιοχών (άρθρο 17) και τις υποχρεώσεις των αντιμαχομένων να επιτρέψουν την ελεύθερη διάβαση ιατρικών προμηθειών, καθώς και ορισμένων αγαθών σε ομάδες δικαιούχων (άρθρο 23). Επίσης θεσπίζει τα δικαιώματα των μηπολιτών της περιοχής ενός εκ των αντιμαχομένων μερών, συμπεριλαμβάνοντας τα δικαιώματα σε ατομική και συλλογική ανακούφιση (άρθρο 38), και περιγράφει τις υποχρεώσεις μιας δύναμης κατοχής όσον αφορά σε σχήματα βοήθειας προς όφελος του πληθυσμού μιας περιοχής υπό κατοχή (άρθρα 5962). 

Το άρθρο 3, κοινό σε όλες τις Συνθήκες της Γενεύης, και με εφαρμογή σε μη-διεθνείς ένοπλες συγκρούσεις, ορίζει σαφώς ότι οι τραυματίες και ασθενείς θα μεταφερθούν και θα λάβουν φροντίδα και θα επιτραπεί σε έναν αμερόληπτο ανθρωπιστικό φορέα να προσφέρει τις υπηρεσίες του στα συγκρουόμενα μέρη. Τα δύο Πρόσθετα Πρωτόκολλα του 1977 περιέχουν περαιτέρω διατάξεις σχετικές με την ανθρωπιστική βοήθεια σε διεθνείς και μη-διεθνείς ένοπλες συγκρούσεις, αντίστοιχα. 

Επιπρόσθετα με το συμβατικό δίκαιο, μερικές υποχρεώσεις έχουν επίσης αναπτυχθεί στο εθιμικό διεθνές δίκαιο, π.χ. είναι βασισμένα σε κρατικές πρακτικές ή είναι αποδεκτές ως δίκαιο. Αυτές περιλαμβάνουν κανόνες σχετικά με την ταχεία και ανεμπόδιστη διάβαση ανθρωπιστικής βοήθειας και την ελευθερία κινήσεων του προσωπικού της ανθρωπιστικής βοήθειας. Οι κανόνες του εθιμικού δικαίου παρέχουν επίσης προστασία για εφαρμογή ειδικά σε προσωπικό και αντικείμενα της ανθρωπιστικής βοήθειας.
Είναι σημαντικό να γίνεται ο διαχωρισμός μεταξύ του διεθνούς δικαίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του ΔΑΔ. Αποτελούν διακριτά σώματα δικαίου και ενώ πρωταρχικός σκοπός αμφοτέρων είναι η προστασία των ατόμων, υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ τους. 

Το ΔΑΔ εφαρμόζεται σε καιρούς ένοπλων συγκρούσεων και κατοχής. Αντιστρόφως, το δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ισχύει για όλα τα άτομα που υπάγονται στη δικαιοδοσία του οικείου κράτους σε καιρό ειρήνης καθώς και σε ένοπλη σύγκρουση. Έτσι, αν και είναι διακριτά, τα δύο σύνολα κανόνων ενδέχεται να ισχύουν αμφότερα στην ίδια περίπτωση. 

Κλείνουν τις πόρτες στις ανθρωπιστικές οργανώσεις, αποτρέποντάς τις να βοηθήσουν τα θύματα. Το 2013, 454 εργαζόμενοι στον ανθρωπιστικό τομέα δέχτηκαν επίθεση σε αριθμό ρεκόρ επιθέσεων. Πάνω από το ένα τρίτο (155) των θυμάτων σκοτώθηκαν (στοιχεία του aidworkersecurity.org στις 15 Ιουλίου 2014). 
Σήμερα, το Αφγανιστάν, το νότιο Σουδάν, η Συρία και πιο πρόσφατα η Κεντροαφρικανική Δημοκρατία βρίσκονται ανάμεσα στις χώρες όπου οι εργαζόμενοι στον ανθρωπιστικό τομέα διατρέχουν τον περισσότερο κίνδυνο. 

Κτίρια που ανήκουν σε ανθρωπιστικές οργανώσεις έχουν υποστεί επιθέσεις, οχήματα και φάλαγγες καταλαμβάνονται, και το προσωπικό δολοφονείται ή απάγεται. Η βία εναντίον αυτών των εργαζομένων θίγει τους αμάχους και αποτρέπει εκατομμύρια ανθρώπων να λάβουν βοήθεια που σώζει ζωές.
Οι αρχές και αξίες πάνω στις οποίες θεμελιώνεται η ανθρωπιστική βοήθεια δεν αναγνωρίζονται ή απλά αγνοούνται. Ανθρωπισμός, ανεξαρτησία, ουδετερότητα και αμεροληψία – αυτές οι αρχές αποτελούν τα θεμέλια της ανθρωπιστικής βοήθειας και θα έπρεπε να προστατεύει τους εργαζόμενους στον ανθρωπιστικό τομέα, επιτρέποντάς τους να εργάζονται ελεύθερα. Θα έπρεπε να είναι σεβαστοί, αλλά η πραγματικότητα συχνά είναι πολύ διαφορετική.

Ένας βασικός λόγος των σκόπιμων επιθέσεων στις ανθρωπιστικές οργανώσεις μπορεί απλά να είναι ότι ο ρόλος τους δεν είναι πλήρως αναγνωρισμένος, κατανοητός ή διαφοροποιημένος. Έχει καταστεί όλο και περισσότερο δύσκολο να αναγνωριστεί αυτό που προσδιορίζει ένα γνήσιο «ανθρωπιστή». Πώς μπορεί να θεωρηθεί μια ανθρωπιστική δράση ουδέτερη αν στην ίδια έκτακτη κατάσταση υπάρχουν στρατιώτες που επίσης εκτελούν «ανθρωπιστικές» δράσεις; Πώς θα αναγνωριστεί η ανθρωπιστική βοήθεια ως ανεξάρτητη όταν ένοπλες δυνάμεις χρησιμοποιούν εμβλήματα ανθρωπιστικών οργανώσεων για να εξαπατήσουν τους αντιπάλους τους;

Μερικές συνδέσεις μεταξύ ανθρωπιστικών οργανώσεων και του στρατού είναι απαραίτητες καθώς συχνά χρειάζεται η διαχειριστική υποστήριξη του στρατού όταν πρόκειται για μεγάλες και ταχείες ανθρωπιστικές επιχειρήσεις. Ωστόσο, αυτό δεν θα έπρεπε να θεωρείται ως το σύνηθες και όπου υπάρχουν συνδέσεις, οι αντίστοιχοι ρόλοι πρέπει να ορίζονται σαφώς και σύμφωνα με τα αντίστοιχα καθήκοντά τους. 

Η σύγχυση των ρόλων θέτει τους εργαζόμενους στον ανθρωπιστικό τομέα σε κίνδυνο. Οι άμαχοι αντιμετωπίζουν διπλό κίνδυνο: οι ίδιοι είναι στόχοι και δεν μπορούν να λάβουν βοήθεια γιατί οι άνθρωποι που προσπαθούν να τους βοηθήσουν δεν έχουν πρόσβαση ή σε εξαιρετικές περιπτώσεις, σκοτώνονται κατά την άσκηση του καθήκοντος.

Οι επαγγελματίες εργαζόμενοι στον ανθρωπιστικό τομέα διατρέχουν κίνδυνο εάν στο μυαλό των αντιμαχομένων μερών συσχετίζονται με το στρατό, ή τις πολιτικές, θρησκευτικές ή ιδεολογικές αρχές. Είναι συνεπώς σημαντικό να σέβονται όλοι οι εμπλεκόμενοι τους διακριτούς και ξεχωριστούς ρόλους των ανθρωπιστικών οργανώσεων και των εργαζομένων σε αυτές, να συμμορφώνονται με τους διεθνείς κανόνες, να τηρούν τις αρχές του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου και να υπερασπίζονται την ανθρωπιστική δράση. 

Τα κράτη πρέπει να αποφεύγουν να ενσωματώνουν τις ανθρωπιστικές δραστηριότητες στις πολιτικές και στρατιωτικές τους εκστρατείες. Αυτό καλύτερα να το αφήσουν στους επαγγελματίες. Οι αρχές πρέπει να σταματήσουν να παρεμποδίζουν την ανθρωπιστική βοήθεια και να παρέχουν πρόσβαση στα θύματα όταν οι ανάγκες είναι πραγματικές και κινδυνεύουν ζωές. Εάν οι ουδέτερες και ανεξάρτητες οργανώσεις στερούνται πρόσβασης στα θύματα και ο εκφοβισμός είναι εκτεταμένος, οι άμαχοι διατρέχουν διπλό κίνδυνο να υποφέρουν.

Όλα τα Κράτη Μέλη της ΕΕ έχουν κυρώσει τις τέσσερις Συνθήκες της Γενεύης και τα πρόσθετα Πρωτόκολλά τους. Σε επίπεδο ΕΕ, κατευθυντήριες γραμμές προωθώντας τη συμμόρφωση με το ΔΑΔ είχαν υιοθετηθεί το 2005 και εναρμονίστηκαν το 2009. 

 Η ΕΕ δεσμεύεται να ενθαρρύνει την εκτενέστερη αύξηση της επίγνωσης, και της κατάρτισης στο διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο. Σε αυτό το πλαίσιο, οι ανθρωπιστικές οργανώσεις εταίροι μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο. Η ΕΕ συμβάλλει στον παγκόσμιο σεβασμό και την προσήλωση προς το ΔΑΔ με υπεράσπιση και πολιτικά μέτρα όπως είναι οι διάλογοι, οι δηλώσεις και πρωτοβουλίες, καθώς και η ανθρωπιστική χρηματοδότηση για τη διασφάλιση ανθρωπιστικής πρόσβασης. 

Προωθώντας αυτόν το στόχο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στηρίζει τέσσερις τύπους συγκεκριμένων δραστηριοτήτων για τη διάχυση και υλοποίηση του ΔΑΔ: 

♦ Πρώτον, στο πλαίσιο της χρηματοδότησής της στην ανθρωπιστική βοήθεια ως ανταπόκριση σε συγκρούσεις και έκτακτες ανάγκες όπως στη Συρία ή την Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, με σημαντική στήριξη για δραστηριότητες υπεράσπισης του ΔΑΔ.

♦ Δεύτερον, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή χρηματοδοτεί προγράμματα κατάρτισης με στόχο ένα ευρύ φάσμα ενδιαφερομένων μερών. Σε σύγχρονες συρράξεις είμαστε ολοένα και περισσότερο αντιμέτωποι με μη-κρατικούς παράγοντες, όπως ένοπλες ομάδες, που συνήθως έχουν ελάχιστη γνώση οποιουδήποτε δικαίου, συμπεριλαμβανομένου του ΔΑΔ. Η ΕΕ χρηματοδοτεί την κατάρτιση για το ΔΑΔ σε μέρη όπως είναι η Κολομβία, η Ινδία, τα σύνορα μεταξύ Ταϊλάνδης και Μιανμάρ, και η Παλαιστίνη. Η ΕΕ είχε επίσης χρηματοδοτήσει κατάρτιση και διάχυση για το ΔΑΔ μέσω της Διεθνούς Επιτροπής του Ερυθρού Σταυρού (ICRC) για στρατιωτικές δυνάμεις, δυνάμεις ασφαλείας και ένοπλους μη-κρατικούς παράγοντες στις κυρίως πληγείσες από συρράξεις χώρες όπως το Ιράκ, η Κολομβία και η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, καθώς και ένα πρόγραμμα που υλοποιείται από τις οργανώσεις Geneva Call και Swiss Mine Action για καταρτιστικά σεμινάρια για το ΔΑΔ σε ένοπλους μη-κρατικούς παράγοντες στο Σουδάν. 

♦ Τρίτον, η ΕΕ χρηματοδοτεί δραστηριότητες που στοχεύουν στην αύξηση της επάρκειας των εργαζομένων στον ανθρωπιστικό τομέα όσον αφορά την προώθηση της υπεράσπισης του ΔΑΔ. Τα τελευταία χρόνια, η ECHO χρηματοδότησε αρκετά προγράμματα για την αύξηση της επίγνωσης για το ΔΑΔ και τις ανθρωπιστικές αρχές μεταξύ των Ευρωπαϊκών ανθρωπιστικών οργανώσεων και των εταίρων τους στην υλοποίηση, οι οποίοι εργάζονται σε χώρες επιρρεπείς σε συγκρούσεις, ή που πέρασαν καταστάσεις συγκρούσεων. Ένα τέτοιο πρόγραμμα υλοποιείται από την ICRC και έχει στόχο να ενισχύσει την επάρκεια παροχής κατάρτισης και διάχυσης για το ΔΑΔ, συγκεκριμένα για 14 000 άτομα τακτικών στρατιωτικών δυνάμεων και δυνάμεων ασφαλείας, και ένοπλους μη-κρατικούς παράγοντες σε χώρες που πλήγονται από συρράξεις, συγκεκριμένα το Ιράκ, η Κολομβία και η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό.

♦ Τέταρτον, η Επιτροπή προσπαθεί να αυξήσει την ευαισθητοποίηση μεταξύ εταίρων διεθνώς σχετικά με μερικές ακούσιες συνέπειες της νέας αντιτρομοκρατικής νομοθεσίας και πολιτικών, που μπορούν να περιορίσουν την ανθρωπιστική δράση, συμπεριλαμβανομένης και της κατάρτισης στο διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο. Μερικά κράτη έχουν ψηφίσει εθνική ποινική νομοθεσία που απαγορεύει την υλική στήριξη σε τρομοκρατικές οντότητες. Αυτού του είδους η νομοθεσία στην ουσία απαγορεύει τη χρηματοδότηση της κατάρτισης για το ΔΑΔ όταν παρέχεται ένοπλες ομάδες με την ένδειξη «τρομοκρατική». Το ΔΑΔ έχει αναπτυχθεί με την πάροδο του χρόνου αλλά και η φύση των συγκρούσεων αλλάζει ταχύτατα, και η νομοθεσία πιθανόν να έχει ανάγκη προσαρμογής στη νέα πραγματικότητα των ένοπλων συγκρούσεων. Συνεπώς, η ΕΕ στηρίζει απόλυτα τις πρωτοβουλίες για την περαιτέρω ενίσχυση και ανάπτυξη του ΔΑΔ.

Τέλος, η Επιτροπή χρηματοδοτεί και υλοποιεί πληροφοριακές εκστρατείες μεγάλης κλίμακας για να αυξήσει την ευαισθητοποίηση του ευρύτερου κοινού για το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο.